محله زرتشتیان یزد در نگاه اول چیزی بیش از یک محله با ساختار تاریخی نیست. اما اگر کمی از پیشینه زرتشتیان بدانیم و نگاه دقیق تری به کوچه پس کوچه های این محله بیاندازیم، با جزئیات خاص و ویژه ای در این محله مواجه می شویم. جزئیاتی که در خیلی از کوچه پس کوچه های قدیمی شهرهای کشورمان بارها و بارها دیده ایم و بدون توجه به شناسنامه و پیشینه اش از کنار آن عبور کرده ایم. بیایید با اراول سری به محله زرتشتیان در یزد بزنیم.
قبل از اینکه کشور ایران به تصرف اعراب درآید و ایرانی ها دین اسلام را بپذیرند، زرتشت مذهب رسمی ایرانیان بود. بسیاری از زرتشتیان در آن زمان به یزد مهاجرت کردند و با پرداخت مالیات، در آیین زرتشتی باقی ماندند. در حال حاضر بسیاری از آداب و رسوم ما ایرانی ها ریشه در آیین های به جا مانده از دوران باستان دارد که بخش قابل توجهی از آن هنوز در شهر یزد پابرجاست.
این محله دارای بناهای مختلفی است. از جمله آتشکده معروف “آتش ورهرام“ که یادگار دوره ناصرالدین شاه قاجار است. از دیگر بناهای مهم تاریخی این محله می توان خانه ورمزدا، خانه رستمی، دبستان دینیاری، گاهنبارخانه، خانه ورجاوند، آتشکده زرتشتیان و بیمارستان بهمن را نام برد.
بافت سنتی این محله در حاشیه خیابان آیت‌الله کاشانی قرار گرفته و به همان شکل قدیم خود حفظ شده است. اما بهتر است قبل از بازدید از آتشکده و دیگر بناهای تاریخی این محله، راهتان را از کوچه پس کوچه های باریک و خشتی محله زرتشتی ها در پیش بگیرید و حین عکاسی از جزئیات این محله و داستان آن ها غافل نشوید:
درکوب های زنانه و مردانه
درکوب های مسی از بهترین اجزائی است که بر درب های چوبی و قدیمی محله زرتشتی ها خودنمائی می کند و ریشه در سنت های پیشین ایرانیان دارد. این درکوب ها جزء جدایی ناپذیری از دربهای ایرانیان است که در بسیاری از شهرها و روستاهای قدیمی ایران هم یافت می شود. درب خانه های قدیمی ایرانیان دو درکوب داشت؛ یکی برای آقایان و یکی برای بانوان. علت این کار این بود که صاحبخانه بتواند تشخیص بدهد که چه کسی بر در خانه است و از این جهت کسی که برای گشودن در به روی مهمان می رفت، زن خانه باشد یا مرد خانه. این گونه اطلاعات برای خانواده های محافظه کار و به ویژه بعدها برای مسلمانان بسیار ضروری بود. درکوب سمت راست که بزرگتر بود و صدای بم تری ایجاد می کرد برای مردان بود و درکوب سمت چپ که صدای آن کمتر بود، برای بانوان بود.
سکوها و طاقچه ها
از آنجایی که برقرار کردن ارتباط و ایجاد تعامل با همسایگان در بین اهالی یزد بسیار اهمیت داشته، در گوشه و کنار کوچه ها سکوهای خشتی تعبیه می شد تا اهالی محل بتوانند در طول روی آن بنشینند و بعد از سلام و احوال پرسی، گپی با هم بزنند. همچنین طاقچه هایی در بین مسیر روی دیوارها برای روشن کردن شمع و پیه سوز تعبیه شده بود که همسایگان بتوانند در طول شب، با قرار دادن شمع یا پیه سوز بر روی آن، روشنایی مورد نیاز خود را تامین کنند. به این ترتیب با نزدیک شدن به غروب آفتاب و تاریک شدن هوا مجبور نبودند کوچه را ترک کنند، بلکه می توانستند زیر نور پیه سوز یا شمعدان ها به گفتگوی خود ادامه بدهند. اگر چه امروز نیازی به روشن کردن پیه سوزها نیست و این طاقچه ها فقط نمادین است و یادگاری از گذشته نه چندان دور محله زرتشتیان.
کوچه آشتی کنان
یکی از مشخصات معماری شهری در ایران باستان کوچه های
باریک و طویلی است که به کوچه آشتی کنان شهرت داشته اند.
این کوچه ها آنقدر باریک هستند که دو نفر به شکل همزمان
به سختی می توانند از آن عبور کنند. مشابه این کوچه ها در محله زرتشتی های یزد هم وجود دارد.
هر وقت دو نفر به هر دلیل با یکدیگر قهر بودند و گفتگو نمی کردند،
همسایه ها و دوستان آن ها را به بهانه ای به کوچه آشتی کنان می فرستادند
تا با یکدیگر رو به رو شده و مجبور به آشتی و گفتگو شوند.
در قسمت بالای این کوچه ها، قوس هایی تعبیه شده است که هم در زیر آفتاب مستقیم کویر
حکم سایه بان را دارد و هم، چون از بالا کوچه را به بخش های کوچکتری تقسیم می کند،
باعث می شود طول کوچه ها کمتر به نظر برسد و عبور از آن برای عابران چندان خسته کننده نباشد.
پیرهریشت
این آتشکده در پانزده کیلومتری شهرستان اردکان، در دامنه کوه های کم ارتفاع و بدون پوشش گیاهی واقع شده است. بنا به توصیف فرهنگ بهدینان، زرتشتیان بر این اعتقادند که "هریشت" محل غایب شدن یکی از کتیزهای بانوی "یزد گرد ساسانی" است.
زرتشتیان هر سال، در روز هجدهم نوروز به این محل می آیند و به زیارت، جشن و پایکویی می پردازند.
پیرنارسون
زیارتگاه "پیرنارسون" یا "نارسونه" در جاده قدیم یزد- مشهد، در میان ارتفاعات شهرستان های یزد و خرانق قرار دارد. این محل مورد احترام پیروان مذهب زرتشتی است و هر سال، شماری از زرتشتیان به این محل می آیند و به اعمال مذهبی خود می پردازند.
چک چک یا پیر سبز
این آتشکده در چهل و هشت کیلومتری شهر یزد، در جاده طبس و در میان کوه های "اردکان" و "انجیره" قرار دارد. چون از شکاف کوه های صخره ای پوشیده از سبزه آن، همواره آب می چکد، این محل به "چکچو"، "چک چک" معروف شده است. زرتشتیان این محل را "پیرسبز" می نامند.
پیرنارکی
پیرنارکی، یکی از مهم ترین زیارتگاه های زر تشتیان ایران است که در پانزده کیلومتری شهرستان مهریز و در دامنه کوهی به همین نام قرار دارد. بنا به روایت زرتشتیان پیر نارکی، محل غایب شدن شاهزاده "نازبانو" خواهر "شهربانو"- همسر امام حسین (ع) – و دختر "یزد گرد سوم" است. او در یکی از جنگ ها، به این منطقه دور افتاده پناه آورد و در همین مکان به حق تعالی پیوست.
در این زیارتگاه، چشمه آب و چند درخت کوهستانی دیده می شود و اطراف آن، خیله های زرتشتیان قرار دارد. همه ساله زرتشتیان سراسر ایران، دوازدهم تا شانزدهم مرداد ماه را وقف زیارت این پیر می کنند.
در تحقیقات باستانی شناسی اخیر، جاده قدیمی دسترسی به این زیارتگاه از مسیر شهرستان تفت کشف شده است. طول این جاده ده کیلومتر و عرض آن چهار متر است. دیواره این جاده در بعضی از قسمت ها، تا ارتفاع یک متر، تماماً سنگ چین شده است. احتمالاً قدمت این جاده همزمان با پیدایش زیارتگاه پیرنارکی (بیش از هزار سال) است.